Stwardnienie rozsiane (sclerosis multiplex, SM) jest przewlekłą chorobą ośrodkowego układu nerwowego, w przebiegu której dochodzi do ogniskowego uszkodzenia osłonek włókien nerwowych (tzw. demielinizacji), spowodowanego stanem zapalnym o nieznanej przyczynie, prawdopodobnie na tle autoimmunologicznym. W efekcie zejścia procesu zapalnego dochodzi do powstania w miejscu ogniska blizny glejowo-łącznotkankowej, co wyjaśnia występujące w nazwie choroby pojęcie „stwardnienie”. Natomiast określenie „rozsiane” wynika z faktu, że ogniska zapalenia i uszkodzenia rozrzucone są w różnych częściach układu nerwowego.
Zróżnicowana lokalizacja zmian decyduje o różnorodności objawów; mogą to być zaburzenia:
- ruchowe (osłabienie siły mięśni, niedowład);
- czuciowe (lokalne osłabienie czucia, nieprzyjemne wrażenia czuciowe tzw. parestezje, bóle);
- widzenia (zaniewidzenie, podwójne widzenie), związane z zapaleniem nerwu wzrokowego;
- mowy lub połykania (przy zajęciu pnia mózgu);
- równowagi (przy zajęciu móżdżku);
- ze strony autonomicznego układu nerwowego (np. w czynności pęcherza moczowego);
- psychiczne (zaburzenia pamięci, zaburzenia nastroju).
Stwardnienie rozsiane występuje z częstością ok. 1 przypadku na 1000 osób, dwukrotnie częściej u kobiet. Początek choroby ma zazwyczaj miejsce między 20 a 50 rokiem życia, prowadząc ostatecznie (w okresie kilku - kilkunastu lat) do powstania niepełnosprawności u około 2/3 osób nią dotkniętych - z tego względu, stanowi także istotny problem społeczny.
Stwardnienie rozsiane przebiega najczęściej w postaci tzw. rzutów – okresów z nasilonymi objawami neurologicznymi, które następnie cofają się, choć często niecałkowicie, po czym po pewnym czasie następuje nawrót choroby. Powtarzające się rzuty prowadzą do postępującego upośledzenia funkcji układu nerwowego. Za ten obraz kliniczny odpowiada zmienne nasilenie procesu zapalnego w układzie nerwowym, z demielinizacją włókien nerwowych w okresie ostrego rzutu choroby oraz ich remielinizacją (naprawą, choć zazwyczaj już niecałkowitą) i częściowym ustąpieniem objawów w okresie remisji.
W przypadku pierwszorazowego wystąpienia izolowanego objawu neurologicznego rozpoznanie choroby może być trudne. Dla typowego przebiegu choroby (kilka epizodów w przeszłości) jest ono możliwe nawet bez badań dodatkowych, zazwyczaj jednak dokonuje się jego potwierdzenia - w badaniach obrazowych ośrodkowego układu nerwowego (poprzednio tomografia komputerowa, obecnie rezonans magnetyczny uwidaczniający ogniska demielinizacji tzw. „plaki”), badaniu płynu mózgowo-rdzeniowego (obecność tzw. „prążków oligoklonalnych”, odpowiadających białkom odpornościowym produkowanym przez komórki zapalne w układzie nerwowym) lub badanie rozprzestrzeniana impulsów nerwowych metodą potencjałów wywołanych (czuła metoda wykazująca nawet małe zwolnienie przewodzenia we włóknach nerwowych). Badania te mogą także służyć do monitorowania nasilenia procesu chorobowego, np. ujawnianiu nowych ognisk demielinizacji w układzie nerwowym lub cofaniu się zmian w okresie wyciszenia choroby.
Stosowane leczenie ma na celu zahamowanie procesu zapalnego w ostrej fazie choroby oraz zapobieganie występowaniu kolejnych rzutów choroby w okresie pomiędzy nimi. I tak, w celu przerwania rzutu choroby stosuje się wysokie dawki (tzw. "pulsy") działających przeciwzapalnie hormonów – kortykosterydów, podawane zwykle w warunkach szpitalnych. W przypadkach bardzo nasilonych objawów może być wskazane zastosowanie silnych leków immunosupresyjnych lub wykonanie zabiegu plazmaferezy – oczyszczania osocza pacjenta z białek odpornościowych. 
W celu wydłużenia okresów pomiędzy rzutami i zmniejszenia ich nasilenia choroby stosowane są leki o działaniu immunomodulującym, hamujące proces autoimmunologiczny. Są to często nowe i kosztowne leki, o zróżnicowanej skuteczności, stosowane jako kolejne linie leczenia, pod kontrolą doświadczonego lekarza specjalisty. Według dotychczasowych doświadczeń, leki te pozwalają wydłużyć czas do progresji choroby o kilka lat. Pomocniczo oraz w przypadku utrwalonych zaburzeń stosowane jest leczenie objawowe, zgodnie z potrzebami chorego i zaleceniami lekarza, np. leki obniżające napięcie (spastyczność) mięśni, leki zwalczające ból neuropatyczny, leki usuwające objawy tzw. zespołu zmęczenia (fatigue syndrom). Osoby niepełnosprawne z dysfunkcją motoryczną wymagają pomocy opiekuna przy czynnościach dnia codziennego, jak również stosowania pomocy – lasek, kul, balkoników, wózków. Prowadzenie rehabilitacji służy poprawieniu funkcji układu nerwowego poprzez stymulację regeneracji uszkodzonych włókien nerwowych oraz powstawania połączeń zastępczych, tak jak w przypadku innych schorzeń neurologicznych - ma także działanie objawowe (rozluźniające, przeciwbólowe) oraz zapobiega wtórnym zmianom w układzie ruchu (przykurczom, zniekształceniom).
KM, lekarz internista
